Inmiddels zitten we vol in het voorjaar en groeiseizoen van de wijnstok. In Bordeaux zijn de eerste mini trosjes al gespot. En daar zijn we blij mee, want het had zo maar anders kunnen zijn. Dit jaar is gelukkig het bij één nacht voorjaarsnachtvorst gebleven. Maar waar waren we al die maanden nou zo bang voor? We hebben het onderwerp nachtvorst voor je uitgezocht…

Vorst is veelzijdig

Er blijken meerdere soorten vorst te zijn: ‘radiation’ vorst, ‘advection’ vorst en zwarte vorst.

Radiation vorst is een fenomeen dat je kan beschrijven als volgt. Gedurende de dag warmt de aarde op door de zon en in de nacht straalt het deze warmte weer uit in de koude buitenlucht. Dit zorgt voor een circulaire luchtbeweging. De warme lucht stijgt op en de koude lucht daalt neer en kan soms temperaturen onder nul bereiken. Dit komt vooral voor tijdens heldere nachten en wordt dan ook wel ‘grondvorst’ genoemd.

Advection vorst daarentegen is een grote massa koude droge lucht dat binnen komt drijven door middel van wind naar een locatie met warmere oppervlaktes. Het vocht in de lucht bevriest in deze omstandigheden en daalt neer. We zien dit veel in kuststreken waar de koude lucht boven zee het land op wordt geblazen, wat een warmere temperatuur heeft.

Daarnaast heb je ook nog een fenomeen dat zwarte vorst wordt genoemd. Dit een type vorst dat voorkomt wanneer de temperaturen onder nul vallen. Zwarte vorst bevriest het vocht in de cellen van de plant en veroorzaakt zo schade zonder dat het aan de buitenkant zichtbaar is.

Een combinatie van deze drie is ook mogelijk. Stel dat het de dag ervoor ook nog heeft geregend, dan is het helemaal ellende en zijn verliezen gegarandeerd.

Wat gebeurt er in een wijnstok?

In de winter gaat de wijnstok in een diepe winterslaap. De xylem en phloem, moeilijke woorden voor iets wat je kan vergelijken met een cardiovasculair systeem, worden leeggepompt en afgesloten. Er is tijdens de winterslaap dus vrijwel geen vloeistof in het bovenaardse deel van de wijnstok die eventueel kan bevriezen. Alle voedingsstoffen zijn opgeslagen in de stam en wortelsysteem. Op deze manier bereidt de stok zich voor op een nieuw seizoen. In de winter is er dus niets aan de hand, zolang het maar niet harder vriest dan een graadje of – 18°C.

Zodra de lente begint, de zon gaat schijnen en de temperaturen langzaam boven de 10 graden beginnen te komen, begint de wijnstok weer met ontwaken. De xylem en de phloem gaan weer open en de gehele wijnstok wordt weer voorzien van voedingsstoffen en vloeistof. Op dat moment beginnen de knoppen ook uit te lopen. Ze gaan van hard en weerbarstig, naar licht groen in een gesponnen jasje, naar een groen-roze tip die de toekomstige uitloper van dit jaar gaat worden.

Hoe verder de knop is uitgelopen, hoe kwetsbaarder het is; het zit natuurlijk boordevol sap om te kunnen groeien. Een temperatuur van -3.9°C is voor een winterse knop geen probleem, maar als er al groen zichtbaar is, dan is -1.1°C voldoende om schade aan te richten. Als het sap in de plantcellen bevriest, breken de ijskristallen de essentiële celmembranen in het weefsel kapot. Dit zorgt voor onomkeerbare schade. Hoe zie je dit een dag later? De knoppen worden grauwig van kleur, slap en letterlijk levenloos. Je tikt ze er zo af, uit deze knop gaan dus geen uitlopers of druiventrossen komen. Elke knop heeft een soort van ‘reserve plan b’-knop. De hoop is dus niet volledig verloren wanneer een knop er af vriest. Toch is het maar de vraag of deze gaat uitlopen later in het seizoen en wat de kwaliteit daarvan is.

Timing is cruciaal

Timing is cruciaal. Het lijkt erop alsof elk jaar in de maanden april en mei alle krantenkoppen vol staan met teksten als: ‘Meest rampzalige jaar in Bourgogne ooit door voorjaarsvorst’, ‘Champagne producenten verliezen helft van hun oogst’ en ga zo maar door. Tegelijkertijd kan je het journaal niet kijken zonder te luisteren naar alle problemen over het opwarmen van de aarde. Dus hoe kan het nou zo zijn dat alles zoveel warmer wordt, maar dat we toch meer vorst hebben?

Het zit zo. We hebben in tegenstelling tot wat veel gezegd wordt niet per se meer voorjaarsvorst dan voorheen. Uit meerdere onderzoeken blijkt dat het probleem voornamelijk veroorzaakt wordt doordat de winters milder zijn en ook de lentes zijn eerder warm. Doordat de temperaturen eerder in het jaar stijgen, komen de wijnstokken eerder uit hun winterslaap en zijn daarmee kwetsbaarder voor eventuele ‘frost episodes’ hoe ze dat zo mooi noemen. In vergelijking met eind jaren 90 is het uitlopen van de knoppen nu een volle week eerder. Heftig! Daarnaast zijn de winterse nachten tegenwoordig vaak intenser, kouder en komen ze ook later in het seizoen soms nog om de hoek kijken.

Welke wijngaarden zijn het gevoeligst?

Moeten dan alle wijngaarden beschermd worden tegen voorjaarsvorst? Het antwoord is nee. Wijngaarden kunnen meer of minder gevoelig zijn voor vorst. Momenteel zijn veel producenten bezig met het in kaart brengen van de wijngaarden die vrijwel elk jaar geraakt worden. Meestal zijn dit wijngaarden die in of naast een bebost gebied liggen.

In eerste instantie zou je denken dat de bomen de met de wind meewaaiende vorst grotendeels zouden tegenhouden. Dit blijkt niet in altijd het geval, afhankelijk van het type vorst. De aanwezigheid van een bebost gebied zorgt ervoor dat de temperatuur in de wijngaard zo’n twee graden lager is. Daarnaast zijn wijngaarden aan de voet van een heuvel ook altijd gevoeliger dan die halverwege of bovenaan de helling. De vorst schuift letterlijk van de heuvel af en verzamelt zich aan de voet van de heuvel. Zo zijn ook muurtjes in een wijngaard (zoals in Bourgogne of Duitsland); een oorzaak van ‘verzamelende vorst’.

Wat kan de wijnboer doen?

Om vorstschade zo veel mogelijk te beperken zijn er een aantal opties als het aankomt op wijngaardmanagement. In vrijwel alle gevallen zal dit eerst worden gedaan voordat men aan vuurpotten of andere kostbare oplossingen begint.

Knopvorming verlaten

Het belangrijkste is om te proberen de knopvorming te verlaten. Dit kan gedaan worden door de winter snoei zo laat mogelijk in het seizoen te doen. Hoe eerder je snoeit, hoe eerder de wijnstok zal uitlopen.

Daarnaast is het belangrijk en pas zo laat mogelijk de bodem om te ploegen in het voorjaar. Als je de bodem omploegt ‘open’ je letterlijk de bodem, de zon heeft vrij spel en warmt het allemaal lekker op. Dit is voor de wijnstok het signaal om te ontwaken.

Wat wel vast kan gebeuren is het plat rollen of maaien van eventuele bodembedekkers die zijn geplant voor de winterperiode. Het hebben van bodembedekkers kan de temperatuur rondom de wijnstok verlagen. Ook blijft de vorst letterlijk ‘op’ de bodembedekkers liggen. Het creëert een isolerende laag dat de koude lucht gevangen houdt bij de grond. Door het rollen of maaien van de bodembedekkers geeft je de warmte die de aarde uitstraalt meer kans om op te stijgen.

Twee keer snoeien in plaats van één keer

Daarnaast heb je nog de optie om niet één keer, maar twee keer te snoeien. De eerste winter snoei is het voorbereidende werk op de lente, alleen laat je dan zo’n twee extra knoppen op de tak. De groei van wijnstokken gebeurt met een zogenaamde ‘apical dominance’. Dat houdt in dat de knoppen aan het uiteinde de meeste energie krijgen en als eerste uitlopen (wijnstokken zijn immers lianen die zo lang mogelijk willen groeien). Zodra de ‘armen worden opgebonden aan de horizontale fruitdraad wordt de sapstroom gelijk verdeeld over de arm. Dit wil zeggen dat de focus dan niet alleen meer op het groeien van de uiterste knoppen ligt.

Dit is een reden dat dat ook het opbinden zo laat mogelijk wordt gedaan. De uiterste twee knoppen zullen verder ontwikkeld zijn en de knoppen het dicht bij de stam het minst (dit maakt ze beter bestand tegen lage temperaturen). De uiterste knoppen zullen er waarschijnlijk afvriezen. Dat is in dit geval niet erg omdat ze toch extra waren. Vervolgens gaan ze nog een tweede keer de wijngaard in om te snoeien en de stokken aan de bedrading te binden. Of dit alles een optie is, is natuurlijk afhankelijk van de hoeveelheid mankracht die je hebt om dit klusje te klaren.

Wat als je je wijngaard kunt herplanten?

Bij herplanting van een wijngaard hebben wijnboeren tegenwoordig ook meerdere opties gerelateerd aan vorstbescherming. Bij de keuze van het plantenmateriaal wordt er steeds meer gekeken naar of de wijnstok vroeg of laat uitloopt.

De onderstam (dus het gedeelte onder de grond) kan hier invloed op uitoefenen. Sommige onderstokken staan erom bekend om de knopvorming te vertragen, waardoor je misschien net die eerste vorstperiodes ontwijkt.

Daarnaast heeft het een voordeel als een onderstok een grotere winterreserve opslag heeft, dit kan variëren. De hoeveelheid energie die de wijnstok in zijn reserves tot zijn beschikking heeft beïnvloed het herstelproces. Het bovengrondse deel (het druivenras) kan natuurlijk ook veranderd worden, maar daar willen veel wijnboeren nog niet aan. Een wijnmaakster in de Bourgogne zei me “ik verbouw nog liever graan dan dat ik iets anders verbouw dan pinot noir”.

Degene die wel open staan zijn voor nieuwe variëteiten beginnen steeds meer te kiezen voor hybride druivenrassen of druivenrassen met een natuurlijk hoger gehalte aan ‘antivries’ deeltjes. De ‘antivries deeltjes in de plant zijn aminozuren die ‘proline’ worden genoemd. Proline draagt bij aan het stabiliseren van structuren in de membranen en proteïne in de wijnstok. Dit maakt de wijnstok minder gevoelig voor onder andere vorst. Daarnaast is de dikte van de schors een belangrijke factor dat zorgt voor de bescherming van de vloeistoffen in de stam. Ook kun je variëteiten overwegen die snel/vroeg suiker creëren. Hoe hoger het suiker percentage in de vloeistof, hoe moeilijker de vloeistof bevriest.

Zekerheid met technische oplossingen

Hoe kunnen boeren zich extra beschermen? De vuurpotten kennen we inmiddels, maar er zijn ook grote verrijdbare windmolens en enorme heaters die regelmatig worden ingezet. Rijke wijnboeren huren wellicht een helikopter die de ronde maakt over de vorstgevoelige wijngaarden. Al deze interventies hebben als doel om luchtcirculatie op gang te brengen. Doordat de lucht in beweging blijft wordt de dalende koude lucht gemixt met de stijgende warme lucht. Hierdoor blijft de gemiddelde temperatuur rondom de wijnstok hoger en kan de vorst formatie niet ‘landen’ op de net uitgelopen knoppen.

De grootste kritieken op deze middelen zijn de rook van de vuurpotten, het lawaai van de windmolens/helikopters, snel oplopende kosten enzovoorts.

Een andere optie zou kunnen zijn het besprenkelen van de wijngaard als je een waterbron/rivier in de buurt hebt. Het water bevriest rondom de jonge knoppen van de wijnstok. Het klinkt tegenstrijdig, maar de ijslaag zorgt dat de knop op een constante temperatuur blijft rondom het vriespunt en niet verder zakt. Temperaturen rondom de 0°C zorgt nog niet voor problemen.

Eén van de nieuwste uitvindingen zijn elektrische kabels die 15 jaar lang in de bedrading van je wijngaard blijven. De kabel straalt warmte uit precies rondom de fruitdraad en zorgt daarvoor dat de knoppen niet bevriezen. Het heeft bewezen efficiëntie van 70-90% voor temperaturen tot -4, lang niet gek! Daarentegen is het argument dat klimaatproblemen oplossen met elektriciteit zo’n beetje hetzelfde is als een hond die achter z’n eigen staart aanrent. Iets om over na te denken.

Biodynamische wijnboeren hebben nog een optie om een kruidenthee te sprayen gemaakt van valeriaan bloemen. Er wordt gezegd dat dit de natuurlijke weerstand van de plant versterkt waardoor het minder gevoelig is voor milde vorst. Het effect is nog niet wetenschappelijk bewezen, maar ach baat ‘t niet schaadt ‘t niet toch?

Wat heeft de toekomst in petto?

De toekomst, wat zit er allemaal in het vat als het aankomt op nieuwe interventies? Momenteel wordt er in Chablis volop geëxperimenteerd met zogenaamde vorstnetten. Ze lijken op hagelnetten en moeten ervoor zorgen dat de vorst zich hecht aan de netten boven op de bedrading in plaats van aan de knop. Daarnaast creëert het een warmer ‘microklimaat’ onder de netten en rondom de wijnstok. Het is een hels karwei om de netten erop te krijgen, maar de resultaten zijn veelbelovend.

In Bordeaux zien we een aantal chateaus experimenteren met een soort van ‘vorstkoffer’ die om de wijnstokken worden heen gehangen. Een vriendin bij Chateau Smith Haut Lafitte in Pessac Leognan vertelde mij over haar ervaring met deze techniek. Haar antwoord maakte me sceptisch. Het is werkelijk ploeteren om de koffers te plaatsen en weer te verwijderen. Je moet een enorme schuur hebben om ze op te slaan – om maar te zwijgen over de mankracht die er nodig is om dit werk voor elkaar te boksen.

De koffers hebben twee tot drie weken om de wijnstok heen gehangen. Toch loopt de ontwikkeling van de stok gewoon door. De warmte in de koffers zorgt voor een soort van plantenkas-effect. Het is alsof de wijnstok aan de steroïden zit, met dubbel zo grote bladeren en steeltjes. In tijden waarbij we juist de fenolische ontwikkeling van de wijnstokken willen vertragen in plaats van versnellen is dit dus eigenlijk het tegenovergestelde effect. Tegen de vorst schijnt het goed te helpen, het grootste probleem is uiteindelijk de werklui die de koffers moeten er op moeten zetten en er af moeten halen. De knopen en de uitlopers zijn zo kwetsbaar in het begin, dat ze er makkelijk afgetikt worden. Daarentegen is het een waanzinnig goede oplossing als je denkt in termen van duurzaamheid en verminderde uitstoot.

Keuzes, keuzes.

BRONNEN:

• Jancis Robinson – Frost Report Burgundy
• HAL Open Science – An update on the impact of climate change in viticulture and potential adaptations
• Science Direct – The risk of tardive frost damage in French vineyards in a changing climate

Frankrijk